1. Chagua jozi inayoonyesha jina lililoundwa kutokana na sifa.

2. Ingawa mtihani ni muhimu mno katika mfumo wowote ule wa elimu, ni muhimu kutaja kwamba, kwa sababu ya kusisitiza sana umuhimu wa mitihani visa vya udanganyifu katika mitihani yenyewe vimeshuhudiwa. Baadhi ya wanafunzi huhiari kunakil majibu kutoka vitabuni ili kuipita mitihani yao na kujiunga na shule auvyuo mbalimbali. Wazazi wengine huwalipa watu fulani kufanyia watoto wao mitihani. Hivi ni vitendo visivyokubalka. Kila mwaka matokeo ya mitihani yanpotangazwa, hatukosi kusikia kuwa shule fulani haikupata matokeo kwa sababu ya visa vya udanganyifu. Hali inapokuwa hivyo, wanafunzi husika hulazimika kurudia mitihani baadaye. Huu ni ubadhirifu wa wakati na mali.Hali kadhalika, mitihani japo hupima uwezo wa mwanafunzi katika masomo fulani hauwezi kutumiwa kama kigezo tosha cha kututhamini umilisi wa mwanafunzi. Wapo baadhi ya wanafunzi ambao ni hodari masomoni lakini huenda wasifanye vyema katika mitihani. Jambo hili huweza kusababishwa na hali ya afya ya mwanafunzi wakati mtihani, faadha au uchechefu wa karo. Baadhi ya watu ambao hawakufua dafu katika mitihani huenda wakawa watendakazi wema.

Mitihani huhitaji matayarisho ya dhati. Mwalimu pia ana jukumu pia la kumsaidia mwanafunzi katika matayarisho kwa kuhakikisha kuwa amemwelekeza kuhusu jinsi ya kukabiliana na aina mbalimbali za maswali na jinsi ya kuutumia muda wake. Aidha, mwalimu anahitajika kumshuri ni somo gani linalohitaji kushughulikiwa kwa makini zaidi. Ni muhimu pia mwalimu amshauri  mwanafunzi jinsi ya kudurusu na kujihusisha katika michezo mbalimbali ili kupumzisha ubongo. Juu ya yote hayo, ni muhimu mwanafunzi kujua kwamba anahitaji lishe bora ili kupata nguvu za kuyatalii masomo na kuikabili mitihani yake.

Binadamu hana budi kufanya mitihani mbalimbali aushini mwake. Hata hivyo, haifai kuichukua mitihani kama kibali cha kuwabagua watoto. Baadhi ya wana jamii huwadharau watoto wasiofanya vyema katika masomo yanayostahiwa na jamii hiyo. Watu kama hawa huwatia watoto kiwewe na kutojiamini. Wazazi wengine hata huwalazimisha watoto wao kusomea taaluma ambazo wao wazazi wanazipendelea. Jambo hili huwafanya wana hawa kusagika kufanya masomo wasiyoyamudu vyema. Wanaofanya vyema hushehnezwa sifa belele mbele ya ndugu zao pasi kujali hisia za ndugu hao. Jambo hili huzua uhasama miongoni mwa ndugu-uhasama ambao usipoangamizwa huleta hasara katika familia. Hatuna budi kuitumia mitihani kumkuza binadamu bali si kumviza.

---

Mwandishi wa makala haya anaonelea kuwa;

3. Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu swaliMaridhia alikuwa pale jukwaani akiwa miongoni mwa waalikwa mahususi katika shule ya upili ya wasichana ya Twapambazuka. Hii ilikuwa shule ya kipekee iliyokuwa imejengwa hivi majuzi kutokana na michango ya wafadhili na marafiki fulani wa chanda na pete wa Maridhia.

Maridhia alipokuwa pale jukwaani aliwatupia macho wanafunzi waliokuwa wamejaa pomoni pale ukumbini. Kisha akajisernea kimoyomoyo, 'Wanafunzi hawa wana bahati ya mtende. Wangejua kilichowapata wasichana wa enzi zetu, katu wasingezembea masomo. Wangejua hatua kubwa iliyopigwa na dada zao wangewaiga na kuzidi kufungua macho na kuikumbatia hamu ya kusoma zaidi. Sijui nitatumia lugha au mbinu gani leo kuwahamasisha!'

Rafikiye Maridhia, aliyekuwa mmoja wa wageni, alipomwona Maridhia kadidimia mawazoni alimgutusha. 'Hee! Maridhia, mbona hivyo? Unawazia nini?' Maridhia aliyaficha macbozi yaliyokuwa yanayaziba macho yake, machozi yaliyotokana na kumbukumbu ya yale aliyoyapitia hadi kufikia pale. Kisha akajutia purukushani na kumjibu, 'Hakuna jambo la maana la kuwazia sasa. Ya kale hayanuki. Sasa nataka nigange yajayo.' Wakaendelea kusikiliza hotuba hizi na zile za kusifu hatua mbalimbali zilizopigwa katika kuinua kiwango cha elimu cha wanawake pale pao Shimoni. Mara kwa mara Maridhia alisikia jina lake likitajwa na kumiminiwa sifa kemkem na shukrani tele.

Maridhia alizirudisha fikira zake nyuma tena, akakumbuka vile alivyosoma kwa shida licha ya kuwa wazazi wake hawakuwa wachochole. Alikumbuka vile wazazi hao walivyomnyima fursa ya kujiunga na shule ya upili kwa kufuata misimamo hasi ya wakazi wa Shimoni wa wakati huo. Hawa waliandama fikira kuwa kumsomesha msichana ni kupoteza mali bure. Wazazi wa Maridhia, kwa kuongozwa na tamaa, wakamuoza kwa babu mmoja mkwasi kupindukia. Ilibidi Maridhia akubali uamuzi huu shingo upande. Maridhia alikumbuka jinsi alivyoteseka katika ndoa hiyo. Alikumbuka vipigo vya kila mara, vicheko, vitisho na kuaibishwa hadharani na jamii, hasa ilipotokea kuwa amechelewa kuipata mbeleko. Mambo yalipomfika kooni akasema, 'Potelea mbali, liwe liwalo, hata wakisema mwacha mila ni mtumwa ni sawa. Maneno matupu hayavunji mifupa.' Baada ya kuwaza na kuwazua Maridhia alitafuta maarifa ya kujinasua, akamwendea Bi Salama na kumlilia shida. Bi Salama alimshauri ajiunge na kituo cha elimu ya watu wazima. Huko Maridhia alipewa mafunzo mengi. Alitia shime masomoni akiamini kuwa kisomo hakina umri wala mwisho, akasoma hadi chuo kikuu.

Baada ya kuhitimu chuoni alirudi kwao na kupata kazi ambayo ilimwezesha kuwakimu wazazi wake waliokuwa wazee. Aidha alianzisha miradi mbalimbal Shimoni. Mafanikio ya Maridhia yaliwasuta na kuwaaibisha kindanindani wale waliomdbulumu awali. Wengine walimsingizia hili na lile. Hata hivyo, hawangeweza kufanya lolote kuizima kiu ya Maridhia ya kujiendeleza. Maridhia aliwapuuza akisema kuwa asilani jua haliwezi kuzuiwa kwa ungo.

Miaka mitatu baada ya Maridhia kupata kazi walirudiana na mumewe. Mumewe alimwomba msamaha naye Maridhia akamsamehe. Aliwasamehe pia wote waliomtesa. Aliwaona
kuwa walioongozwa na itikadi zilizopitwa na wakati. Aliwaelimisha wanakijiji kuwa ni muhimu kumsomesha mwanamke pia. Wasibague. Mwanamke mmoja akielimishwa, huelimisha dunia. Maneno ya Maridhia yalimtoa nyoka pangoni, watu wakawasomesha wana wa jinsia zote, Shimoni ikaanza kupiga hatua kubwa sana kimaendeleo. Shule zilijengwa, miundomsingi kama vile barabara ikaimarishwa na hospitali zilizokuwepo zikaboreshwa. Maji ya mabomba yalisambazwa vijijini, chombo kilichokuwa kinaelekea kuzama kikaokolewa.

Sifa za Maridhia zilivuma pembe zote za Shimoni na jamii jirani. Wazazi na walezi waliwapigia watoto wao mfano wa Maridhia ambaye aliweza kuzikosoa mila duni na akafaulu. Jambo hilo lilionekana kuwa mwiko hapo awali. Jarnii nzima ilifunguka macho; Maridhia akawa kielelezo, si kwa vijana wa kike tu, bali pia kwa vijana wa kiume, wazazi na jamii kwa jumla.

---

Maana ya: 'kuipata mbeleko', ni:

4. Chagua usemi wa aaarifa wa:  'Kwa nini mnamwajiri mtoto mdogo?' Afisa wa maslahi ya watoto aliuliza.

5. Chagua sentensi iliyoakifishwa barabara.

6. Watu wenye majina sawa huitana:

7. Neno, “kiliundiwa” lina silabi ngapi?

8. Ingawa mtihani ni muhimu mno katika mfumo wowote ule wa elimu, ni muhimu kutaja kwamba, kwa sababu ya kusisitiza sana umuhimu wa mitihani visa vya udanganyifu katika mitihani yenyewe vimeshuhudiwa. Baadhi ya wanafunzi huhiari kunakil majibu kutoka vitabuni ili kuipita mitihani yao na kujiunga na shule auvyuo mbalimbali. Wazazi wengine huwalipa watu fulani kufanyia watoto wao mitihani. Hivi ni vitendo visivyokubalka. Kila mwaka matokeo ya mitihani yanpotangazwa, hatukosi kusikia kuwa shule fulani haikupata matokeo kwa sababu ya visa vya udanganyifu. Hali inapokuwa hivyo, wanafunzi husika hulazimika kurudia mitihani baadaye. Huu ni ubadhirifu wa wakati na mali.Hali kadhalika, mitihani japo hupima uwezo wa mwanafunzi katika masomo fulani hauwezi kutumiwa kama kigezo tosha cha kututhamini umilisi wa mwanafunzi. Wapo baadhi ya wanafunzi ambao ni hodari masomoni lakini huenda wasifanye vyema katika mitihani. Jambo hili huweza kusababishwa na hali ya afya ya mwanafunzi wakati mtihani, faadha au uchechefu wa karo. Baadhi ya watu ambao hawakufua dafu katika mitihani huenda wakawa watendakazi wema.

Mitihani huhitaji matayarisho ya dhati. Mwalimu pia ana jukumu pia la kumsaidia mwanafunzi katika matayarisho kwa kuhakikisha kuwa amemwelekeza kuhusu jinsi ya kukabiliana na aina mbalimbali za maswali na jinsi ya kuutumia muda wake. Aidha, mwalimu anahitajika kumshuri ni somo gani linalohitaji kushughulikiwa kwa makini zaidi. Ni muhimu pia mwalimu amshauri  mwanafunzi jinsi ya kudurusu na kujihusisha katika michezo mbalimbali ili kupumzisha ubongo. Juu ya yote hayo, ni muhimu mwanafunzi kujua kwamba anahitaji lishe bora ili kupata nguvu za kuyatalii masomo na kuikabili mitihani yake.

Binadamu hana budi kufanya mitihani mbalimbali aushini mwake. Hata hivyo, haifai kuichukua mitihani kama kibali cha kuwabagua watoto. Baadhi ya wana jamii huwadharau watoto wasiofanya vyema katika masomo yanayostahiwa na jamii hiyo. Watu kama hawa huwatia watoto kiwewe na kutojiamini. Wazazi wengine hata huwalazimisha watoto wao kusomea taaluma ambazo wao wazazi wanazipendelea. Jambo hili huwafanya wana hawa kusagika kufanya masomo wasiyoyamudu vyema. Wanaofanya vyema hushehnezwa sifa belele mbele ya ndugu zao pasi kujali hisia za ndugu hao. Jambo hili huzua uhasama miongoni mwa ndugu-uhasama ambao usipoangamizwa huleta hasara katika familia. Hatuna budi kuitumia mitihani kumkuza binadamu bali si kumviza.

---

Kulingana na aya ya kwanza,

9. Ingawa mtihani ni muhimu mno katika mfumo wowote ule wa elimu, ni muhimu kutaja kwamba, kwa sababu ya kusisitiza sana umuhimu wa mitihani visa vya udanganyifu katika mitihani yenyewe vimeshuhudiwa. Baadhi ya wanafunzi huhiari kunakil majibu kutoka vitabuni ili kuipita mitihani yao na kujiunga na shule auvyuo mbalimbali. Wazazi wengine huwalipa watu fulani kufanyia watoto wao mitihani. Hivi ni vitendo visivyokubalka. Kila mwaka matokeo ya mitihani yanpotangazwa, hatukosi kusikia kuwa shule fulani haikupata matokeo kwa sababu ya visa vya udanganyifu. Hali inapokuwa hivyo, wanafunzi husika hulazimika kurudia mitihani baadaye. Huu ni ubadhirifu wa wakati na mali.Hali kadhalika, mitihani japo hupima uwezo wa mwanafunzi katika masomo fulani hauwezi kutumiwa kama kigezo tosha cha kututhamini umilisi wa mwanafunzi. Wapo baadhi ya wanafunzi ambao ni hodari masomoni lakini huenda wasifanye vyema katika mitihani. Jambo hili huweza kusababishwa na hali ya afya ya mwanafunzi wakati mtihani, faadha au uchechefu wa karo. Baadhi ya watu ambao hawakufua dafu katika mitihani huenda wakawa watendakazi wema.

Mitihani huhitaji matayarisho ya dhati. Mwalimu pia ana jukumu pia la kumsaidia mwanafunzi katika matayarisho kwa kuhakikisha kuwa amemwelekeza kuhusu jinsi ya kukabiliana na aina mbalimbali za maswali na jinsi ya kuutumia muda wake. Aidha, mwalimu anahitajika kumshuri ni somo gani linalohitaji kushughulikiwa kwa makini zaidi. Ni muhimu pia mwalimu amshauri  mwanafunzi jinsi ya kudurusu na kujihusisha katika michezo mbalimbali ili kupumzisha ubongo. Juu ya yote hayo, ni muhimu mwanafunzi kujua kwamba anahitaji lishe bora ili kupata nguvu za kuyatalii masomo na kuikabili mitihani yake.

Binadamu hana budi kufanya mitihani mbalimbali aushini mwake. Hata hivyo, haifai kuichukua mitihani kama kibali cha kuwabagua watoto. Baadhi ya wana jamii huwadharau watoto wasiofanya vyema katika masomo yanayostahiwa na jamii hiyo. Watu kama hawa huwatia watoto kiwewe na kutojiamini. Wazazi wengine hata huwalazimisha watoto wao kusomea taaluma ambazo wao wazazi wanazipendelea. Jambo hili huwafanya wana hawa kusagika kufanya masomo wasiyoyamudu vyema. Wanaofanya vyema hushehnezwa sifa belele mbele ya ndugu zao pasi kujali hisia za ndugu hao. Jambo hili huzua uhasama miongoni mwa ndugu-uhasama ambao usipoangamizwa huleta hasara katika familia. Hatuna budi kuitumia mitihani kumkuza binadamu bali si kumviza.

---

Ni kweli kusema kuwa?

10. Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu swaliMaridhia alikuwa pale jukwaani akiwa miongoni mwa waalikwa mahususi katika shule ya upili ya wasichana ya Twapambazuka. Hii ilikuwa shule ya kipekee iliyokuwa imejengwa hivi majuzi kutokana na michango ya wafadhili na marafiki fulani wa chanda na pete wa Maridhia.

Maridhia alipokuwa pale jukwaani aliwatupia macho wanafunzi waliokuwa wamejaa pomoni pale ukumbini. Kisha akajisernea kimoyomoyo, 'Wanafunzi hawa wana bahati ya mtende. Wangejua kilichowapata wasichana wa enzi zetu, katu wasingezembea masomo. Wangejua hatua kubwa iliyopigwa na dada zao wangewaiga na kuzidi kufungua macho na kuikumbatia hamu ya kusoma zaidi. Sijui nitatumia lugha au mbinu gani leo kuwahamasisha!'

Rafikiye Maridhia, aliyekuwa mmoja wa wageni, alipomwona Maridhia kadidimia mawazoni alimgutusha. 'Hee! Maridhia, mbona hivyo? Unawazia nini?' Maridhia aliyaficha macbozi yaliyokuwa yanayaziba macho yake, machozi yaliyotokana na kumbukumbu ya yale aliyoyapitia hadi kufikia pale. Kisha akajutia purukushani na kumjibu, 'Hakuna jambo la maana la kuwazia sasa. Ya kale hayanuki. Sasa nataka nigange yajayo.' Wakaendelea kusikiliza hotuba hizi na zile za kusifu hatua mbalimbali zilizopigwa katika kuinua kiwango cha elimu cha wanawake pale pao Shimoni. Mara kwa mara Maridhia alisikia jina lake likitajwa na kumiminiwa sifa kemkem na shukrani tele.

Maridhia alizirudisha fikira zake nyuma tena, akakumbuka vile alivyosoma kwa shida licha ya kuwa wazazi wake hawakuwa wachochole. Alikumbuka vile wazazi hao walivyomnyima fursa ya kujiunga na shule ya upili kwa kufuata misimamo hasi ya wakazi wa Shimoni wa wakati huo. Hawa waliandama fikira kuwa kumsomesha msichana ni kupoteza mali bure. Wazazi wa Maridhia, kwa kuongozwa na tamaa, wakamuoza kwa babu mmoja mkwasi kupindukia. Ilibidi Maridhia akubali uamuzi huu shingo upande. Maridhia alikumbuka jinsi alivyoteseka katika ndoa hiyo. Alikumbuka vipigo vya kila mara, vicheko, vitisho na kuaibishwa hadharani na jamii, hasa ilipotokea kuwa amechelewa kuipata mbeleko. Mambo yalipomfika kooni akasema, 'Potelea mbali, liwe liwalo, hata wakisema mwacha mila ni mtumwa ni sawa. Maneno matupu hayavunji mifupa.' Baada ya kuwaza na kuwazua Maridhia alitafuta maarifa ya kujinasua, akamwendea Bi Salama na kumlilia shida. Bi Salama alimshauri ajiunge na kituo cha elimu ya watu wazima. Huko Maridhia alipewa mafunzo mengi. Alitia shime masomoni akiamini kuwa kisomo hakina umri wala mwisho, akasoma hadi chuo kikuu.

Baada ya kuhitimu chuoni alirudi kwao na kupata kazi ambayo ilimwezesha kuwakimu wazazi wake waliokuwa wazee. Aidha alianzisha miradi mbalimbal Shimoni. Mafanikio ya Maridhia yaliwasuta na kuwaaibisha kindanindani wale waliomdbulumu awali. Wengine walimsingizia hili na lile. Hata hivyo, hawangeweza kufanya lolote kuizima kiu ya Maridhia ya kujiendeleza. Maridhia aliwapuuza akisema kuwa asilani jua haliwezi kuzuiwa kwa ungo.

Miaka mitatu baada ya Maridhia kupata kazi walirudiana na mumewe. Mumewe alimwomba msamaha naye Maridhia akamsamehe. Aliwasamehe pia wote waliomtesa. Aliwaona
kuwa walioongozwa na itikadi zilizopitwa na wakati. Aliwaelimisha wanakijiji kuwa ni muhimu kumsomesha mwanamke pia. Wasibague. Mwanamke mmoja akielimishwa, huelimisha dunia. Maneno ya Maridhia yalimtoa nyoka pangoni, watu wakawasomesha wana wa jinsia zote, Shimoni ikaanza kupiga hatua kubwa sana kimaendeleo. Shule zilijengwa, miundomsingi kama vile barabara ikaimarishwa na hospitali zilizokuwepo zikaboreshwa. Maji ya mabomba yalisambazwa vijijini, chombo kilichokuwa kinaelekea kuzama kikaokolewa.

Sifa za Maridhia zilivuma pembe zote za Shimoni na jamii jirani. Wazazi na walezi waliwapigia watoto wao mfano wa Maridhia ambaye aliweza kuzikosoa mila duni na akafaulu. Jambo hilo lilionekana kuwa mwiko hapo awali. Jarnii nzima ilifunguka macho; Maridhia akawa kielelezo, si kwa vijana wa kike tu, bali pia kwa vijana wa kiume, wazazi na jamii kwa jumla.

---

Ni sifa zipi zinazoafiki zaidi jamii ya Maridhia?