1. Chagua sentensi iliyo na kiwakilishi cha pekee.

2. Kutoka swali la 16 mpaka 30, chagua jibu lililo sahihi.

Ni nini ukanusho wa;

Wanafunzi ambao walisifiwa walifuhahi mno.

3. Chagua sentensi iliyo na ‘kwa‘ ya mahali.

4. Kutoka swali la 16 mpaka 30, chagua jibu lililo sahihi.Geuza sentensi hii katika kauli ya kutendewa.

Juma alichukua mfuko wa mlajasho.

5. Chagua orodha iliyo na vivumishi pekee.

6. Chagua sentensi yenye maelezo sahihi.

7. Maneno haya yafuatana vipi kamusini?

(i) Msasi (ii) mchuuzi (iii) muhogo (iv) mlingoti

8. Kisome kisa hiki kisha ujibu maswali maabaye.Hivi majuzi vyombo vya habari viliibuka na kituko cha kuvunja mbavu. Ghulamu mmoja alijitokeza kazaliwa upya kageuka msichana! Sauti yake nyororo ya kike ilisikika kwa kuwatia wengi taharuki. Kijana huyu alikuwa akifanya kazi kama kijakazi katika familia mbalimbali. Waajiri wake waliokuwa siku zote hizo wakidhani kuwa ni banati, walimwacha kutumia chumba kimoja na wenzake.

Ujana wa ‘kipusa’ wetu ulipogunduliwa, hakuonekana kupigwa na mshipa. Kelele za watu waliokuwa wakitaka kumrambisha shubiri zilionekana kwake kama mkoromo wa chura ambao haumzuii ng’ombe kukata kiu yake. Cheche zote za matusi kutoka kwa waja ziliangukia masikio yenye nta kwani ‘banati’ huyu ambaye alikuwa kajitanda buibui kama kawaida ya jumuiya yake, alishikilia kuwa alikuwa na haki kulifanya alitakalo. Yamkini hakujua kuwa haki nayo ina mipaka.

Waajiri wengine hasa akina mama, walihadithia jinsi walivyomwamini kijakazi huyu mnyenyekevu kiasi cha kuachia chui mbuzi. Mmoja wao alisikika akilalamika kwamba ‘msichana’ huyu, kwa jina Mzaha alikuwa amewaadhiri wanawe wa kike vibaya kwa kuwashawishi wasiende shule. Aliwaelekeza watoto hawa kwa wanaume ambao alisema wangewapa pesa.Ingawa haikubainika kama kweli wana hawa walipelekwa ‘mawindoni’ hili ni wazo la kutisha na kuhuzunisha sana.

Watazamaji wengi wa runinga bila shaka walikilaani kitendo hicho. Hata hivyo, jambo la kujiuliza nje, kwa nini mvulana huyu akataka kua msichana bandia?

Visa vingi vya uhalifu na maovu ya kijamii vimetokea kwa sababu mbalimbali. Baadhi ya vijana wanadai kwamba kwa sababu ya uhaba wa kazi, hawana budi kufanya kazi yoyote il e, almuradi wapate riziki,japo ya siku moja. Huyu aliamua kuwa ‘kijakazi’ ili apate kazi katika nyumba za watu ambako ana hakika ya kupata mahitaji ya msingi kama vile malazi na chakula.

Ukosefu wa mawasiliano kati ya wazazi na wanao huenda likawa chanzo mojawapo ya matatizo ya watoto. Migogoro itokeapo, baadhi ya vijana huhiari kutorokea mijini na kufikwa na ya kuwafika.

Ni kweli kwamba jamii yetu imelemazwa na umaskini uliokithiri. Hata hivyo, hatupaswi kuchukulia maadili ya kijamii kuwa jambo la mzaha. Wale ambao wameona kuwa maisha ni kuendeleza ulaghai kama shamsha na wengine wengi wanapaswa kukumbuka kuwa tatizo halitatuliwi kwa tatizo lingine. Kwani kwa kufanya hivyo watajiingiza kwenye mafundo ambayo hawawezi kujitanzua kwayo. Vijana wahimizwe kujiunga na makundi kama yale ya kuzoa taka mjini ili kujiepusha na uhalifu. Wanaohitimu darasa la nane na kushindwa kuendelea na elimu wafunzwe kazi za kaufundi ili waweze kujiunga na kundi la jua kali. Kwa njia hii, wataweza kujikimu na kuzikimu aila zao. Shime! Tuhimize maadili.

---

Semi kupigwa na mishipa kulingana na kifungu ina maana kuwa?

9. Soma kifungu kifuatacho kisha ujibu maswali yafuatayo.Dunia haishi upya ingawa za zamani. Hii ina maana kuwa ulimwengu hauishi mambo mapya kila wakati. Hatupaswi kushangaa tunapoyaona mambo mapya ulimwenguni. Binadamu amepiga hatua kubwa sana kuyaleta mabadiliko. Teknolojia imechangia pakubwa katika kuyafanikisha mabadiliko hayo. Maendeleo haya ya kiteknolojia yameufanya kuwa kama kijiji kidogo.

Teknolojia hii imechangia pakubwa katika kuyarahisha maisha. Mawasiliano yamekuwa rahisi. Katika enzi za kisogoni, iwapo mtu alitaka kuufikisha ujumbe,alilazimika kuwatuma wajumbe. Aghalabu,makatikiro wangechelewa au kubadilisha ujumbe. Isitoshe, waliotuma barua, wangesubiri kikonzo; kwa muda mrefu. Mambo sasa yamekuwa mswaki. Kwa kutumia simu, unaweza kuwasiliana na mtu aliye mbali kwa urahisi.

Hapo zamani yalikuwa mazoea kusikia kuwa faili zimepotea hasa kortini. Hayo sasa yamezikwa katika kaburi la sahau.Ukitaka kupata habari kuhusu mtu au jambo fulani, utabofya tu jina kwenye tarakilishi. Maelezo yote yatajianika kwenye kiwambo cha runinga. Kule kuhangaika kubukua matope ya faili na majadala kumeisha.

Hapo zamani hasa mwisho wa mwezi, watu wangepiga foleni ndefundefu kupata huduma mbalimbali. Siku hizi mambo ni tofauti. Huduma za maji, umeme, benki na hkadhalika hulipiwa kupitia kwenye simu. Huduma za pesa kam vile M-PESA zimefanya maisha kuwa mswaki. Unaweza kulipia huduma yoyote, wakati wowote ukiwa mahali popote. Raha iliyoje!

Mbali na hayo, masomo ya mitandaoni yameinua na kuimarisha elimu nchini. Mradi uwe na kompyuta iliyounganishwa kwenye mtandao, unaweza kuendeleza masomo. Si lazima uende shule wala darasani. Aidha, mtu husoma kwa raha zake wakati wowote anaotaka. Watu wengi wamepata diploma na shahada wakiwa nyumbani au hata ofisini. Hakuna kutoa visingizio kuwa huna wakati a kusoma, la hasha! Yeyote mwenye nia kusoma, anaweza kusoma bila udhia.

Teknolojia ndio njia. Hakuna kupoteza wakati tena . Wananchi wanapata fursa ya kufanya shughuli nyingine muhimu za ujenzi wa taifa. Kupitia kwa teknolojia unaweza kununua bidhaa au kuagiza huduma yeyote kupitia kwenye simu. Je, umeyasikia magari ya teksi yanayoitwa UBER? Ukitaka kwenda popote, unaiagiza kwa simu na kuilipia kwa simu.

Hati hivyo, hakuna bamvua lisilo na usubi. Licha ya manufaa yanayotokana na teknolojia, ina madhara pia. Awali ya yote, imezorotesha pakubwa maadili katiak jamii. Vijana wamepotoka maadamu wanayaiga kikasuku mabaya na maovu wanayoyaona mtandaoni.Mitindo ya kisasa ya mavazi ni ya aibu na ya kumtapisha hata nguruwe! Mazungumzo nayo hayana tafsida hata chembe yanakirihisha ajabu

Fauka ya hayo, vijana wamepevuka katika mambo yasiyolingana na umri wao. Wanayajua masuala ya mapenzi katiak umri usiofaa. Hili limechangia katika kujitosa katika bahari ya mapenzi wakiwa wachanga mno. waama, teknolojia imebwaga zani duniani.

Isitoshe, teknolojia imeeneza uzembe na uzohali miongoni mwa watu. Baadhi ya watu hutumia uda wao mwingi kwenye mitandao ya kijamii mathalan: Facebook, Twita, Whatsapp na instagramu. Ofisini badala ya kuchapa kazi, watu huzama mitandaoni. Hali ikiendelea hivi duniani itageuka kuwa ulimwegu wa wazembe.

Teknolojia ni kama upanga wenye makali pembe mbili. Ikitumiwa vibaya itatuhasiri na kutudhuru. Hata hivyo, ikitumiwa vyema na kwa tahadhari, itatunufahisha na kutufahidi pakubwa. Tuwe waangalifu la sivyo maarifa yetu ndiyo yatakayotuangamiza. Kumbuka, akili ya mtu ndiyo wazimu wake.

---

Mtazamo wa mwandishi kuhusu teknolojia ni kuwa?

10. Kisome kisa hiki kisha ujibu maswali maabaye.Hivi majuzi vyombo vya habari viliibuka na kituko cha kuvunja mbavu. Ghulamu mmoja alijitokeza kazaliwa upya kageuka msichana! Sauti yake nyororo ya kike ilisikika kwa kuwatia wengi taharuki. Kijana huyu alikuwa akifanya kazi kama kijakazi katika familia mbalimbali. Waajiri wake waliokuwa siku zote hizo wakidhani kuwa ni banati, walimwacha kutumia chumba kimoja na wenzake.

Ujana wa ‘kipusa’ wetu ulipogunduliwa, hakuonekana kupigwa na mshipa. Kelele za watu waliokuwa wakitaka kumrambisha shubiri zilionekana kwake kama mkoromo wa chura ambao haumzuii ng’ombe kukata kiu yake. Cheche zote za matusi kutoka kwa waja ziliangukia masikio yenye nta kwani ‘banati’ huyu ambaye alikuwa kajitanda buibui kama kawaida ya jumuiya yake, alishikilia kuwa alikuwa na haki kulifanya alitakalo. Yamkini hakujua kuwa haki nayo ina mipaka.

Waajiri wengine hasa akina mama, walihadithia jinsi walivyomwamini kijakazi huyu mnyenyekevu kiasi cha kuachia chui mbuzi. Mmoja wao alisikika akilalamika kwamba ‘msichana’ huyu, kwa jina Mzaha alikuwa amewaadhiri wanawe wa kike vibaya kwa kuwashawishi wasiende shule. Aliwaelekeza watoto hawa kwa wanaume ambao alisema wangewapa pesa.Ingawa haikubainika kama kweli wana hawa walipelekwa ‘mawindoni’ hili ni wazo la kutisha na kuhuzunisha sana.

Watazamaji wengi wa runinga bila shaka walikilaani kitendo hicho. Hata hivyo, jambo la kujiuliza nje, kwa nini mvulana huyu akataka kua msichana bandia?

Visa vingi vya uhalifu na maovu ya kijamii vimetokea kwa sababu mbalimbali. Baadhi ya vijana wanadai kwamba kwa sababu ya uhaba wa kazi, hawana budi kufanya kazi yoyote il e, almuradi wapate riziki,japo ya siku moja. Huyu aliamua kuwa ‘kijakazi’ ili apate kazi katika nyumba za watu ambako ana hakika ya kupata mahitaji ya msingi kama vile malazi na chakula.

Ukosefu wa mawasiliano kati ya wazazi na wanao huenda likawa chanzo mojawapo ya matatizo ya watoto. Migogoro itokeapo, baadhi ya vijana huhiari kutorokea mijini na kufikwa na ya kuwafika.

Ni kweli kwamba jamii yetu imelemazwa na umaskini uliokithiri. Hata hivyo, hatupaswi kuchukulia maadili ya kijamii kuwa jambo la mzaha. Wale ambao wameona kuwa maisha ni kuendeleza ulaghai kama shamsha na wengine wengi wanapaswa kukumbuka kuwa tatizo halitatuliwi kwa tatizo lingine. Kwani kwa kufanya hivyo watajiingiza kwenye mafundo ambayo hawawezi kujitanzua kwayo. Vijana wahimizwe kujiunga na makundi kama yale ya kuzoa taka mjini ili kujiepusha na uhalifu. Wanaohitimu darasa la nane na kushindwa kuendelea na elimu wafunzwe kazi za kaufundi ili waweze kujiunga na kundi la jua kali. Kwa njia hii, wataweza kujikimu na kuzikimu aila zao. Shime! Tuhimize maadili.

---

Kichwa mwafaka zaidi kwa makala haya ni?